دباغی سنتی پوست گوسفند و گاو

از دیرباز علاقه وافری به صنعت پوست و پوشاک داشتم… ساعتها به دستان زحمتکش پدر بزرگم نگاه می کردم.
چیزی که بیش از همه منو به خودش مشغول می کرد هنر فراموش شده ای بود که گویا باز هم باید مثل گنجی پنهان، به عمق خاک تاریخ می رفت و دیگر کسی از پوست و لباسهای پوستی و این صنعت مهم، در ایران که یادگار اجدادمان بوده و هست… اثری نمی دید.

دباغی چیست؟

همانطور که در صحبت های اولی اشاره کردیم؛ دباغی به مراحل تبدیل پوست خام حیواناتی مثل: گوسفند، گاو، بز، شتر و… به چرم طبیعی گفته می‌شود. بسته به نوع پوست روش های دباغی نیز کمی متفاوت اند. اما به طور کلی دباغی بسیار زمانبر، دقیق و باظرافت باید انجام گیرد و در کنار مهارت نیازمند تجربه و صبر و حوصله است.

پوست پلیمری است از اسید های آمینه که اصطلاحا انها را پروتئین می نامند برای جلوگیری از هجوم و نفوذ میکرور گانیسها و عوامل موثر بیرونی در پوست با تغییراتی که تغیر اساسی در ماهیت پوست وارد نکنند بر روی ان بو جود می اورند این عملیات را دباغی پوست گویند و صنعت مربوط به ان را صنعت دباغی می گویند . تفاوت پوست خام و پوست دباغی شده در این است که پوست خام در اثر از دست دادن اب خود به یک حجم خشک و شکننده تبدیل می گردد که بعد از مرطوب کردن حالت فساد گندیدگی و تعفن در ان مشاهده می گردد. پوست دباغی شده با از دست دادن رطوبت خود به یک جسم نرم و قابل انعطاف تبدبل می گردد که پس از جذب مجدد رطوبت به هیچ وجه فاسد و متعفن نمی شود. هدف از دباغی جلوگیری از خشکی و شکنندگی پوست و حفظ نرمی و قابلیت انعطاف چرم پس از خارج شدن از اب می باشد. رنگ اولیه چرم دباغی شده رنگ چرم بعد از دباغی سفید است استفاده از چرم خود رنگ باعث می شود تا تمام رنگها بر روی چرم جذب شود.

3 روش اصلی دباغی چرم

روش سنتی
روش گیاهی
روش صنعتی

روش سنتی دباغی پوست و چرم

تهیهٔ پوست:

در روش سنتی تولید چرم، انتخاب و سورط بودن پوست بسیار مهم و حایز اهمیت است . که این خود به مطلوبیت نتیجه نهایی کمک بسزایی می کند. در قدیم بیشتر از پوست گاو برای تبدیل به چرم استفاده می‌کردند زیرا این نوع پوست نرم‌تر از پوست گاومیش و ضخیم‌تر از پوست گوسفند بود و در مرحلهٔ لش‌زنی و سایر مراحل برای تبدیل به چرم، امکان صدمه دیدن پوست کمتر بود، از سوی دیگر محصولاتی که با این نوع چرم ساخته می شد، مرغوب‌تر بودند.

شستشو:

پوست ها را برای تبدیل به چرم باید به حالت طبیعی خود بازگرداند، به همین منظور آنها را ۳ الی ۶ روز در آب نگه می داشتند تا نمک از پوست خارج شود، و حالت خشکی آن از بین برود.

موگیری:

در این مرحله پوست‌ها را که به حالت طبیعی درآمده‌اند ۳ الی ۱۰ روز در محلول آرد جو یا آهک نگه‌داری می‌کردند، این عمل باعث تخمیر پوست می شد به طوری که مو از آن به راحتی کنده می‌شد. از این مرحله به پوست‌ها توله آهکی نیز گفته می‌شد.

لش‌زنی:

برای این کار پوست را به دو میخ آویزان کرده با داس یا اَرسَن (چاقوی دو دسته با تیغهٔ بلند) چربی ها و ضایعات را از آن جدا می‌کردند.

خوابانیدن در فضله:

پوست‌ها را برای چند روز در محلولی از آب و فضلهٔ مرغ و کبوتر می‌خواباندند. این عمل باعث از بین رفتن پروتئین‌های اضافی پوست که سبب خرابی چرم می‌شدند و نرمی و لطافت و انعطاف پوست در برابر سرما و گرما می‌گشت، برای نرمی پوست از زاج نیز استفاده می‌شد.

نمک‌زنی:

در این مرحله برای ثابت نگه داشتن حالت پوست و فاسد نشدن به آن نمک می زندند تا این مرحله به اصطلاح امروزی پوست سالمبور گفته می‌شود.

دباغی یا مازوکاری:

برای دباغی پوست‌ها را داخل گودال‌هایی به عمق ۲ متر گذارده، به روی آنها محلولی از آب و مازو می‌ریزند و لگدمال می‌کردند. پوست‌ها برای دو دورهٔ ۱۰ روزه، در این محلول خوابانده شده و هر روز لگدمال می‌شدند تا مازو به خوبی وارد پوست شود. سپس آنها را در آفتاب خشک می‌کردند. از این مرحله به پوست‌ها یا توله‌های آهکی چرم گفته می‌شد.

نمک‌زنی:

چرم‌ها را برای مدت ۴۸ ساعت در محلولی از آب و نمک قرار می‌دادند تا نمک به آهستگی جذب آنها شود و مانع از فساد و نابودی چرم گردد. سپس چرم‌ها رادر آفتاب خشک می‌کردند.

سنگ زنی:

پوست‌های نیمه خشک رابر روی تخته‌ای بعضاً به شکل هلال که به خرک مشهور بود، می‌خواباندند. طرف لش چرم را با سنگ‌پا و طرف رخ چرم را با سنگ صاف معمولی می‌مالیدند تا بلورهای نمک از چرم خارج شود و موجب خشکی و ترکیدگی پوست نگردد سپس آنها را زیر آفتاب پهن می‌کردند تا کاملاً خشک شود.

پیه‌زنی یا پیه‌کاری:

در این مرحله برای نرمی چرم از پیه آب‌شده، استفاده می‌شد.

شستشو:

این عمل یک ساعت تا چند روز پس از پیه‌کاری انجام می‌شد.

رنگ‌زنی:

پس از شستن نوبت به رنگ زدن چرم می‌رسید. به این منظور صاحبان چرم آنها را به رنگرزهایی که از قدیم به این کار اشتغال داشته‌اند، می‌دادند. امروزه رنگ‌های مختلفی وارد بازار شده‌است ولی رنگرزهای سنتی همانند گذشته مایلند از رنگ نارنجی استفاده کنند تا اصالت آن را حفظ نمایند. در گذشته برای رنگ چرم‌ها از گلرنگ، گل و گِل‌وَرَز استفاده می‌شد. گِل‌وَرَز گیاه کوچک و سفید رنگ است که از کوهستان جمع‌آوری می‌شود و برای استفاده، خشک‌شدهٔ آن را ساییده با آب مخلوط می‌کنند تا رنگ نارنجی به دست آید. پس از رنگ زدن، چرم‌ها را به میله‌های چوب آویزان می‌کردند تا کاملاً خشک شود.

سنگ‌زنی:

برای براق شدن چرم روی آن را با سنگ یَشم که سنگی سبزرنگ و صاف بود، می‌سابیدند. لازم به ذکر است تمام مراحل تولید چرم به روش سنتی حدوداً ۳ ماه به طول می‌انجامد.

دباغی چرم به روش صنعتی (شیمیایی)

در این روش از مواد شیمیایی مثل کروم یا همان فلز سنگین استفاده میشود و روشی نسبتا قدیمی است. این روش با کروم که رایج ترین ماده دباغی است انجام میشود و خیلی سریعتر از روش های سنتی و گیاهی است. همچنین چرم تولید شده با کروم بسیار نازک تر و نرم تر نیز هست.

دباغی چرم به روش گیاهی

برای دباغی به روش گیاهی، پوست خام در تانین درختانی مثل بلوط یا درخت گل ابریشم قرار میگیرد. مولکول های تانین در پوست جایگزین آب شده و از خشک شدن پوست جلوگیری میکنند. این روش ممکن است کمی آسان به نظر بیاید اما بسیار زمانبر بوده و توسط صنعتگران حرفه ای انجام میشود.