طرز تهیه مشک ماست از پوست گوسفند – خیک

مشک آب را غالبا از پوست بز یا گوسفند تهیه می کنند . پس از کندن پوست بز یا گوسفند (البته با دقت زیاد که سوراخ در آن ایجاد نشود) آن را نمک سود کرده خشک می کنند . معمولا مشک را در منطقه گرمسیر درست می کنند . بنابراین اگر در سرحد یا بین راه نیز گوسفند یا بزی کشته شود پوست آن را تا گرمسیر نمک سود و خشک می کنند . پوست را در آب می خیسانند تا نرم شود . سپس از سه پایه چوبی بنام چاتما آویزان و موهای آن را می تراشند وبا محلول خاص می زدایند . سپس در یک دیگ بزرگ مقداری کثیریاخیموک می ریزند و در آب می جوشانند و آن را سرد می کنند . پوست را چندین بار در این محلول ساعتها می خیسانند تا بخوبی ورز بیاید . یک آدم باسلیقه و با تجربه با سوزن درشت (سوزن لحاف دوزی یاجوالی) و نخی که از موی بز یا پشم گوسفند آماده شده با دقت محل دستها و پاهای پوست همچنین ته آن را با دقت می دوزد . سپس محلول خیموک یاکثیر را بمدت حداقل یک هفته داخل آن نگه می دارند. وقتی خالی شد بمدت یک شبانه روز از خاک تفتیده اجاق داخل پوست می ریزند و با آب می خیسانند . پس از این مرحله محلول را خالی کرده و با دقت مشک را می شویند . در این مرحله کمی زاج اندازه یک انجیر را در آب انداخته و داخل مشک می ریزند و سه روز نگه می دارند . پس از این مرحله مشک را شسته و برای مصرف آماده می کنند . هر مشک بطور متوسط 5 سال دوام دارد . مشک آب در اندازه های کوچک برای چوپانانی که در مناطق کم آب چوپانی می کنند نیز تهیه می شود که از پوست کهره و بزغاله تهیه می شود. لازم به یادآوری است مشک برای نگهداری دوغ و ماست، برای زدن دوغ و نگهداری روغن نیز با کمی تفاوت از پوست بز و گوسفندان تهیه می شود

کلمه کلیدی که باید به این مقاله اضافه شود
1. الگوی دوخت مشک آب
2. طرز تهیه مشک ماست

روش تبدیل پوست گوسفند به مشک
مشك در جامعه دامپروري سنتي( ايلياتي ) اين ديار، يكي از مهمترين تجهيزات و وسايل به شمار مي آمده كه براي آن مصارف متعددي را برشمرده اند و موارد كاربرد و استفاده هاي متنوعي داشته است .

مشك مخصوص نگهداري اسپار: ( مشك اسپاري)، مشك براي نگهداري ماست :(كه ماست ها را در داخل آن مي ريختند تا ماست براي زده شدن و گرفتن چربي آن آماده شود.) ، مشك زنا: ( مشكي كه در آن ماست را مي زدند تا دوغ و مسكه از هم جدا شوند.) مشك مخصوص نگهداري دوغ 🙁 دوغ دون)، “گلمشك”:( به فتح گ):( مشك كوچك كه در مقايسه با بقيه حجم كمتري داشته و براي مقادير كمتر ماست يا دوغ مورد استفاده قرار مي گرفته است)

“دوغ دون”:( مشك نسبتا كوچكي كه براي استفاده چوپانان درست مي كردند تا آنان همواره در كوله بار خويش به همراه داشته باشند).

مشكهاي فوق همگي از پوست گوسفند (بره و ميش و قوچ و شيشك ) انتخاب مي شدند و براي مشك مخصوص نگهداري آب ( مشكو) از پوست بزينه ( خانواده بزها ) استفاده مي شده است.

مقاله مرتبط:  روش دباغی پوست با زاج سفید به روش سنتی

ساختن مشك و روش تبدیل پوست به مشک 

ابتدا قسمت ته مشك و پاچه هاي مشك را مي بستند و داخل پوستهاي گوسفندان( كه به صورت خيكي كنده شده باشند) را با آب آهك پر كرده ( خاكستر چوب درختان بنه وهم خانواده آن را با آب مخلوط مي كردند ،3 الي 4 مشت خاكستر براي هر پوست نياز بود) و يك شبانه روز پوست را به همان حال مي گذاشتند و هر چند ساعت يك بار مشك را جابجا مي كردند تا آب آهك به همه جاي مشك بطور مساوي اثر كند و تا پشم هاي پوست به راحتي از پوست جدا شوند. بعد از كندن پشمها، مجددا پوست ها را داخل ظرفي و درآب آهك، غوطه ور مي كردند و 24 ساعت صبر مي كردند و بعد از اين مدت ، با روش كاردكش كردن( با لبه كارد كشيدن) پشم هاي باقي مانده را از روي پوستها جدا مي كردند( به اصطلاح پوست ها از زير پت در مي كردند) سپس پوست‌ها را در آب آهكي كه تازه درست كرده باشند، مي انداختند و 24 ساعت ديگر هم صبر مي كردندتا پوست به عمل بيايد.( اگر به پوست فشاري وارد شود پوست به حالت اوليه بر نمي گردد)

بعد پوست را كاملا شسته و در داخل آن مقدار يك چارك (250 گرم) برگ درخت بنه كه كاملا كوبيده باشند ريخته و مشك را از آب پر مي كنند و در آنرا بسته و در داخل ظرفي كه آن هم از مخلوط برگ بنه و آب پر شده ، قرار مي دهندو 4 شبانه روز صبر مي كنند و مجددا مخلوط آب و برگ درختان بنه را مطابق قبل فراهم كرده( تازه مي كنند) و براي مدت زمان8 الي 10 روز ديگر هم، مشكها را در مخلوط آب و برگ بنه قرار ميدهند . بعد مشكها را در آفتاب كاملاخشك مي كنند و مشكهايي را كه خشك شده بودند در داخل رنگ مخصوص مشك قرار مي دادند( براي تهيه رنگ مخصوص مشك : ابتدا پوست ريشه درختاني از قبيل بادام و مر ( بادام كوهي )و ارچن و قمس را از ريشه جدا كرده و مي كوبيدند و در داخل ظرفهاي بزرگي بر روي آتش قرار مي دادند تا در اثر جوشيدن ، رنگ قرمز غليظي به دست بيايد.) كه پوست ها را در داخل اين رنگ قرار داده و 2 الي 3 شبانه روز ديگر هم صبر مي كردند و بعد از اين مدت مشك آماده مي شد آن را چپه مي كردندتا قسمت داخل پوست به طرف بيرون قرار گيرد و سپس قسمت ته مشك را بطور دقيق مي دوختند و دنده مي گرفتند( براي دنده گرفتن ، ابتدا تعداد زيادي چوب يكسان و هم قطر و به طول اندكي بيشتراز هسته خرما، از درخت انگور يا كلور(چوب گنگر) جدا مي كردند و آنها را يكي به يكي در داخل مشك و در قسمتي كه دوخته بودند قرار مي دادند و از بيرون با استفاده از تكه هاي نازك پوست ، اين دنده ها را تك به تك ، محكم مي بستند تا قسمت انتهايي مشك كاملا آب بندي شود) و اگر در جايي از مشك به هر دليل سوراخي ايجاد شده بود آن را به كمك عمين مي گرفتند(عمين يا عوين؛ ممكن است به الف هم نگاشته شده باشد؛ : حلقه اي استوانه اي شكل و كوتاه بود كه از چوب درخت بيد، ساخته و تراشيده مي شد و در قسمت بيروني از ارتفاع آن شيار نسبتا عميقي ايجاد مي شد تا در دوسر اين استوانه دو برآمدگي دايره شكل باقي بماند. كه اين قطعه را از داخل مشك ، بر روي سوراخ مشك قرار مي دادند و از بيرون به كمك نخ آنرا مي بستند. نخ در داخل شيار قرار مي گرفت و سوراخ را بطور كامل آب بندي مي كرد).

تكه اي از نخ را كه به هم تابيده شده باشد( به طول حدود يك متر) بر قسمت انتهايي يكي از پاچه هاي مشك مي بستند . ( محل دست و پاي گوسفند را در مشك، پاچه مي گفتند. )

تا به كمك آن بتوانند در مشك( قسمت گردن گوسفند) را محكم ببندند تا از بيرون ريختن هر آنچه كه در مشك است جلوگيري كنند.مشكي كه بدين روش به عمل آورده مي شد براي چندين سال قابل استفاده بود و فقط ممكن بود كه عمل رنگ دادن به مشك تكرار شود.

طریقه درست کردن مشک از پوست گوسفند

در گذشته مناطق ما مثل تمامي مناطق آب شرب و مصرفيشون رو داخل مشك نگهداري ميكردن خاصيتي كه مشك براي نگهداري آب داشت كه آب رو خنك نگه ميداشت و جلوگيري ميكرد از آلوده شدن آب توسط ميكروب و باكتري. اما درست كردن مشك يك كاري بود كه با همكاري زن و مرد انجام ميگرفت كه در اينجا من خلاصه از اون رو كه تو مناطق ما انجام ميگرفت رو براي دوستان ميگم اميدوارم اگه دوستان ايرادي در اين مطلب ديدن بفرمايند تا درستش رو بنويسيم.

ابتدا سر يه بز يا بزغاله اي رو ميبري قسمت اول كار مرداست و هنر دستشون كه بايد پوستش رو كامل در بيارن يا از گردن يا از عقب در بيارن((توضيح اضافي:پوستي كه از گردن در بياد باهاش مشكه به اسمَ«تله» و پوستي كه از عقب در بياد مشكه «لكي» باهاش درس ميكنن در تله چهارتا دست و پاش رو ميبندن و در مشكه لكي فرق ميكنه)) پوست كه در آورده شد كار زنونه شروع ميشه، نمكش ميكنن و بعد از آن گوشت پزش ميكنن در گوشت پز تمام گوشت هاي چسبيده به پوست گرفته ميشه و يه ذره گوشت نبايد روش بمونه بعد از اين دوباره نمكش ميكني و ميشوريش،بعد از اين مرحله جفت(جه فت) رو ميجوشوني پوست رو داخل جفت ميندازي،بعد از آن كه از داخل جفت درش آوردي تمام كرك و موهاش رو تميز ميكني سپس بايد دو روز اون رو بايد يه جايي پهن كني معمولا تا جايي كه من اطلاع دارم اون رو روي يك كيسه كه از الياف مصنوعي يا نخي باشه پهنش ميكردن به زبان محلي خودمون روي يك ((گوني گووشي)) اين كار واسه دو روز يك روز به يك قسمت ميخوابوندن و روز بعد به طرف ديگه تو اين مدت كه روي « گوونيي گووشي» خوابوندنسش باي جفت هم داخل پوستين باشه و كرك موش هم كاملا كنده باشه اين كار براي رو و دخل پوست انجام ميشه به زبان خودمون بايد «قه لواري» يا برعكس بشه از جفت كه در آوردي بايد پوستين دستكش شود،اين كار با خاكستر انجام ميشه معمولا با خاكستر حاصل از تپاله يا په شكل (( تپاله =پهن گاو،،،، په شكل= مدفوع گوسفند و بز)) به اين صورت كه با خاكستر تپاله يا په شكل پرش ميكني به مدت يك شب و فرداي آن شب خاليش ميكني و به مدت يك هفته با آن آب شور شستشو ميكني براي گند زدايي و ميكروب كشي بعد از يك هفته آماده است واسه آب شيرين آبي گوارا كه آبي كه در گذشته بخشش بشتر از امروز بود و چشمه هاي كه مشك مشك پر ميكردن و خشك نميشدن،كجا رفت آن همه چشمه و كوهسار و زنان با مشك هاي بر روي دوش…

بابت نواقصي اگر هست پوزش ميطلبم اميدوارم با كمك دوستان برطرف شود

جالب: مشک یا در زبان کردی کرمانشاهی مشکه پوست دباغی شده بز یا گوسفند میباشد که برای هم زدن دوغ استفاده میشود. به طور کلی مشک خیک و هیزه یک یک وسیله میباشند که برای نگهداری و فراوری خوراکی توسط ایلات و عشایر در شرایط سخت استفاده میشوند.

تفاوت مشک با خیک در کندن پشم آن می‌باشد. اگر پشم گوسفند یا بز کنده شود به آن مشک میگویند که برای هم زدن دوغ استفاده میشود. اگر پشم کنده نشود به آن خیک میگویند که برای نگهداری روغن حیوانی و آب استفاده میشود.

• به طور کلی مشک از پوست بره یا بز درست شده و پس از طی فرایندی حدودا یک ساله تبدیل به وسیله ای برای هم زدن روغن میشود. عشایر مشک را بر روی یک سه پایه نصب میکنند و دوغ را داخل آن میریزند. سپس با تکان دادن آن کره را از دوغ جدا کرده و روغن حیوانی را درست میکنند.

نحوه درست کردن و آماده کردن هیزه ( مشک )
هیزه یک کلمه زاگرسی میباشد به معنی محکم و با دوام . درست کردن هیزه برای آماده سازی جهت نگهداری روغن حیوانی یک فرایند یک الی دو ماهه است. که در ادامه به صورت کامل و به ترتیب توضیح داده شده است:

• 1. ابتدا پوست بزغاله یا بره کوچک را با دقت فراوان از لاشه جدا میکنند به گونه ای که هیچ گونه آسیبی به پوست وارد نشود
• 2. سپس باقی چربی ها و تکه گوشت های چسبیده به پوست را جدا میکنیم
• 3. در این مرحله پوست را به مدت یک شبانه روز در آب نمک خوابانده تا نمک سود گردد
• 4. منافذ باز پوست که ناشی از جداسازی پاهای دام میباشد با استفاده از نخ پنبه به صورت کامل مسدودس میگردد
• 5. از قسمت سوراخ گردن پوست را باد میکنند و با دقت موهای آن را جدا میکنند
  6.دوشاب (شیره خرمای رقیق شده) در داخل پوست میریزند و درب پوست را از ناحیه گردن محکم میبندند
• 7. بعد از ریختن دوشاب هیزه باد کرده که بخاطر فرایند های شیمیایی میباشد و باید به مدت یک هفته هر روز باد آن خارج شود و دوباره درب آن بسته شود. باد کردن هیزه نشان دهنده رسیدن به مرحله دباغی میباشد
• 8. پس از گذشته یک هفته دوشاب قبلی خالی شده و دوشاب جدید با غلظت کمی بیشتر در داخل هیزه ریخته میشود
• 9. به مدت یک هفته مرحله هفتم را تکرار میکنیم و برای بار سوم دوشاب به داخل هیزه میریزیم
• 10. در این مرحله هیزه برای استفاده حاضر می‌باشد.

نحوه نگهداری و سالم نگه داشتن هیزه (مشک)
در گذشته برای نگهداری از هیزه یک سال در آن عسل و سال دیگر در آن روغن حیوانی میریختند. به این طریق دیگر نیازی به ریختن دوشاب در هر سال نبوده است همچنین در داخل هیزه گیاه چویر ریخته میشود که باعث عطر دادن بیشتر به روغن حیوانی درون آن میشود. برای اینکه هیزه ترک برندارد معمولا آن را در پارچه کتانی نگه داری میکنند و بر روی آن آرد ذرت ریخته میشود. از این هیزه میتوان برای نگهداری گوشت غرمه نیز استفاده کرد.