مواد رنگزای آزوئیک ٬ جزو گروه مواد رنگزای تشکیل شونده در مکان هستند و تحت عناوین مواد رنگزای ظاهر شونده و مواد رنگزای نفتلی نیز شناخته شده اند .
رنگهای آزوئیک:
رنگرزی آزوئیک تکنیکی است. که رنگهای آزوئیک نامحلول را مستقیماً روی یا درون الیاف تولید می‌کند. این کار با درمان الیاف با اجزای دیازوئیک و جفت کننده انجام می شود. با تنظیم شرایط حمام، این دو جزء برای تولید رنگ آزو نامحلول مورد نظر واکنش نشان می دهند.
نکته ۸۴۷ – برای اولین بار در سال ۱۸۸۰ میلادی فرایند رنگرزی باپارارد ارائه شد ٬ بدین ترتیب که پارچه پنبه ای را به بتا نفتل محلول در سود آغشته کرده و سپس وارد محلول پارانیتروآنیلین دی آزوته شده کردند ٬ در نتیجه ٬ رنگ قرمز در داخل الیاف سلولزی تشکیل شد .
نکته ۸۴۸ – در فرایند رنگرزی آزوئیک ٬ به بتا نفتل ٬ جز جفت شونده و به پارانیتروآنیلین دی آزوته شده ٬ نمک دی آزونیوم می گویند .
نکته ۸۴۹ – اجزای نمک دی آزونیوم و جفت شونده هیچکدام به تنهایی قادر نیستند که کالا را رنگرزی کنند اما ترکیب حاصل از این دو جز ٬ رنگ با ثباتی را روی کالا ایجاد می کند
نکته ۸۵۰ – مراحل رنگرزی الیاف سلولزی با مواد رنگزای آزوئیک عبارت اند از :
۱- آغشته کردن کالا به نفتل
۲- خارج شدن محلول نفتل اضافی از کالا .
۳- خشک کردن
۴- ظاهر کردن
۵- صابونی کردن
نکته ۸۸۱ – برای آغشته کردن کالا به نفتل از دستگاه فولارد یا وینچ استفاده می شود .
نکته ۸۸۲ – در مرحله ی آغشته کردن کالا به نفتل دو مشکل اساسی وجود دارد یکی محلول نبودن نفتل در آب که در سود حل می کنند و دوم عدم تمایل به جذب بعضی نفتل ها نسبت به سلولز است .
نکته ۸۸۳ – در کارخانجات سازنده ٬ نفتل ها را بر اساس تمایل به جذب آن ها طبقه بندی می کنند .
نکته ۸۸۴ – نفتل های با جذب تمایل زیاد را می توان مانند رنگرزی در ماشین های وینچ و یا ژیگر عمل کرد .
نکته ۸۸۵ – اکثریت نفتل ها که دارای تمایل به جذب کمی نسبت به سلولز هستند در ماشین پد به کار می روند .
نکته ۹۱۶ – کارخانجات سازنده ی مواد رنگزا برای افزایش تمایل به جذب نفتل ها ٬ گروه های شیمیایی مختلفی را روی ساختمان مولکولی نفتل ها قرار داده اند تا وزن مولکولی آن ها افزایش یابد .
نکته ۹۱۷ – متداول ترین نفتل ها عبارت اند از :
نفتل AS و نفتل AS – G
نکته ۹۱۸ – برای افزایش تمایل به جذب نفتل ها نسبت به سلولز ٬ مانند مواد رنگزای مستقیم ٬ می توان از نمک استفاده کرد .
نکته ۹۱۹ – نفتل های با تمایل به جذب کم ٬ با افزایش نمک ٬ افزایش جذب زیادی را نشان می دهند .
نکته ۹۲۰ – نفتل های با تمایل به جذب زیاد ٬ با افزایش نمک ٬ تغییر بسیار کمی را در افزایش جذب ایجاد می کند .
نکته ۹۵۱ – مناسب ترین درجه حرارت برای نفتله کردن ٬ حدود ۲۵ درجه سانتی گراد است .
نکته ۹۵۲ – با افزایش درجه حرارت برای نفتله کردن ٬ جذب نفتل نسبت به سلولز کاهش خواهد یافت .
نکته ۹۵۳ – سیری و روشنی رنگ به مقدار نفتل جذب شده بستگی دارد .
نکته ۹۵۴ – برای افزایش جذب نفتل بر روی کالای سلولزی می توان ٬ پنبه را قبل از نفتل دار کردن ٬ مرسریزه کرد .
نکته ۹۵۵ – برای حل کردن نفتل ها ٬ باید از مصرف آب سخت پرهیز کرد ٬ زیرا نفتل ها در آب سخت رسوب می کنند .
نکته ۹۸۶ – در حل کردن نفتل به روش گرم ٬ از آب جوش و دمای جوش استفاده می شود .
نکته ۹۸۷ – مراحل حل کردن نفتل به روش گرم عبارتست از :
۱- خمیر کردن نفتل با یک نوع ماده خیس کننده مانند روغن قرمز ترک و مقداری آب جوش .
۲- افزودن مقدار سود لازم با آب جوش.
۳- جوشاندن محلول به مدت چند دقیقه به منظور حاصل شدن محلول صاف و زلال .
نکته ۹۸۸ – استفاده از مواد سختی گیر آب ٬ باعث حل شدن نفتل به صورت کاملتر و مطلوبتر انجام می شود.
نکته ۹۸۹ – در حل کردن نفتل به روش سرد ٬ از الکل ها مانند الکل متیلیک و یا الکل اتیلیک استفاده می شود .
نکته ۹۹۰ – در حل کردن نفتل به روش سرد ٬ برای جلوگیری از تبخیر شدن الکل ٬ بهتر است که این عمل در ظروف سربسته انجام گیرد .
رنگ آزو
این گروه از رنگها شامل بزرگترین و مهمترین دسته رنگها بوده ، بطور وسیعی مورد استفاده قرار می‌گیرند. مشخص‌ترین ویژگی این رنگها داشتن یک یا چند گروه آزو N≡N- است که بین دو قسمت آلی رنگ به عنوان پل عمل می‌کنند و حداقل یکی از این گروه‌ها آروماتیک هستند. توسط گروه کرموفوری (رنگزای) آزو ، می‌توان
طیف وسیعی از رنگها مثل زرد ، قرمز ، نارنجی ، آبی ، سبز ، بنفش و سیاه را سنتز کرد.
فرایند تهیه رنگ های آزو
روشهای مختلفی برای تهیه این نوع رنگها وجود دارد، ولی عموما آنها را از کوپلاسیون مواد دی‌آزونیوم تولید می‌کنند. این مواد از واکنش دی آزوتاسیون آمینهای آروماتیک نوع اول حاصل می‌شوند. واکنش دی‌آزوتاسیون در سال 1862 توسط “گریس” کشف شد و باعث تحول در صنایع رنگسازی گردید.
در این واکنش ، فنلها ، نفتلها و آریل آمینها به عنوان مواد کوپلاسیون بکار برده می‌شوند.
طبقه بندی رنگهای آزودر رنگهای حاصله گرده آزو بعنوان رنگزا و گروه‌های هیدروکسی یا آمینو به عنوان آکسوکروم ( تشدید کننده قدرت نفوذ رنگ ) شناخته می‌شوند.
این رنگها را برحسب تعداد گروه‌های آزو بصورت رنگهای مونو آزو ، دی آزو و پلی‌آزو طبقه‌بندی می‌کنند.
رنگهای منو آزو
این رنگها دارای یک گروه آزو بوده و از پر استفاده‌ترین گروه‌های آزو هستند. این رنگها به دو دسته تقسیم می‌شوند:
رنگهای فاقد گروه‌های کربوکسیلیک و سولنونیک : این گروه از رنگها با توجه به کاربردشان به شکل زیر دسته‌بندی می‌شوند:
رنگهای حلال : مانند زرد آنیلین یا نارنجی سودان G که به عنوان حلال سایر رنگها بکار می‌روند.
رنگهای بازی یا کاتیونی : از قدیمی‌ترین رنگهای سنتزی هستند و موارد استعمال فراوانی در رنگرزی الیاف طبیعی دارند، اما دارای ثبات کافی نیستند.
رنگهای دندانه‌ای : این رنگها دارای گروه‌های هیدروکسی ارتو نسبت به گروه آزو هستند که تشکیل کمپلکس فلزی با نمکهای مختلف از جمله بی‌کرومات می‌دهند. از این گروه می‌توان مردانت قرمز 28 و مردانت قهوه ای 54 را نام برد.
رنگهای دارای گرده اسیدی : چهار رنگ معروف نارنجی (نارنجی ، نارنجی ، نارنجی ، (متیل اورانژ و نارنجی) جز این گروه هستند و از دی‌آزوتاسیون آمینهای حلقوی و سولفانیلیک اسید ، سنتز می‌شوند.
رنگهای دی‌آزو
رنگهایی که دو گروه آزو دارند : در ساختمان این رنگها ، ماده کوپلاسیون از دو طرف توسط دو گروه دی‌آزونیوم جفت می‌شوند. Z : ماده کوپلاسیون و A و ’A :ترکیبات دی آزونیوم
تعداد این رنگها محدود و اغلب غیر قابل حل در آب است که از لحاظ کاربردی جز رنگهای اسیدی دندانه‌ای و مستقیم محسوب می‌شوند. یکی از مهمترین این رنگها ، اسید بلک است.
رنگهای تترا آزونیوم
در این رنگها ماده کوپلاسون با یک ترکیب تترا آزونیوم جفت می‌شود. از مهمترین این رنگها قرمز کنگو بوده که از جفت شدن بنزیدین با دو گروه نفیتونیک اسید تهیه می‌شود. این رنگها از فراوان‌ترین رنگهای دسیس آزو هستند و در بر گیرنده پیگمانها ، رنگهای مستقیم و همچنین تعدادی از رنگهای اسیدی و دندانه‌ای هستند. ماده D در ترکیب این رنگها معین کننده نوع رنگ اسیدی یا دندانه‌ای است. دی آمینها مانند بنزیدین نمونه‌ای از این ترکیب هستند.
قرمز کنگو به عنوان یکی از رنگهای این گروه جزو رنگهای مستقیم محسوب شده و برای رنگرزی الیاف پلی‌آمید ، پشم و سلولز بکار می‌رود. همچنین به علت نداشتن ثبات کافی بیشتر در تیتراسیون‌ها بعنوان معرف استفاده می‌شود.
مراحل حل کردن نفتل به روش سرد عبارتست از :
۱- خمیر کردن نفتل با یک الکل.
۲- افزودن مقدار سود لازم همراه با همزدن و اضافه کردن آب سرد در حال همزدن .
۳- استفاده از مواد دیسپرس کننده برای بهتر حل کردن نفتل .
نکته ۱۰۲۲ – پارچه های نفتل دار شده نسبت به هوای مرطوب حساسیت بیشتری نشان می دهند و باعث تضعیف شید رنگ می شود
نکته ۱۰۲۳ – برای افزایش پایداری نفتل قبل از مرحله ی ظهور در حل کردن نفتل در هر دو روش گرم و سرد مقداری فرمالدوئید در اواخر مرحله ی حل کردن که نفتل رقیق شده است به محلول می افزایند .
البته در مورد بعضی نفتل ها نباید از فرمالدوئید استفاده کرد .
نکته ۱۰۲۴ – زیاد بودن غلظت محلول نفتل ٬ امکان ترکیب شدن فرمالدوئید با نفتل وجود دارد که باعث رسوب نفتل می شود .
نکته ۱۰۲۵ – اسامی تجارتی نفتل های متداول عبارت اند از :
Naphthol AS
Naphthol AS. G
Acna Naphthol T
Amarthol AS.- TR
Naphthazol RL
Ultrazol. I – AS
نکته ۱۰۵۶ – مواد رنگزای آزوئیک( نفتل ) به علت نامحلول بودن در آب ٬ از ثبات شستشویی بالایی بر خوردارند .
نکته ۱۰۵۷ – چون سیستم رنگرزی مواد رنگزای آزوئیک می تواند مداوم باشد از سرعت رنگرزی بالایی برخوردار است .
نکته ۱۰۵۸ – به طور کلی مواد رنگزا و رنگدانه ها ٬ سرطان زا می باشند که بعضی از آن ها از جمله آزوئیک ها ( نفتل ها ) از طریق پوست جذب بدن می شوند و در صورت استفاده در دراز مدت به سرطان پروستات و روده و غیره دچار خواهند شد .
نکته ۱۰۵۹ – به طور کلی در حین کار کردن با مواد رنگزا و مواد شیمیایی در انبارها و آزمایشگاه های محیط کار ٬ به نکات ایمنی توجه زیاد داشته باشید و حتما از دستکش و ماسک استفاده نمائید و از تماس مستقیم دست با کلیه مواد رنگزا خودداری کنید .
نکته ۱۰۶۰ – امروزه از مواد رنگزای آزوئیک ( نفتل ) کمتر استفاده می شود و تقریبا منسوخ شده است .