دیسپرس‌کننده‌ها
رنگزاهای دیسپرس در آب نامحلول هستند و بنابراین تمایل آنها نسبت به حمام رنگرزی از تمایل آنها به کالای مورد رنگرزی کمتر است. لذا باید با کنترل میزان دیسپرس شدن رنگزا در حمام رنگرزی؛ نسبت انتشار رنگزا را از حمام به لیف کنترل کرد تا رنگرزی یکنواخت‌تری انجام شود. برای این منظور معمولاً از سطح‌فعال‌های بی‌بار که به آنها دیسپرس‌کننده می‌گویند استفاده می‌شود.
دیسپرس‌کننده‌ها در صنعت نساجی به دو صورت مایع و پودری یافت می‌شوند، که البته نوع پودری هم، هنگام مصرف حتماً باید به صورت محلول درآمده و استفاده شود. نوع پودری به دلیل آنکه احساس می‌شود ناخالصی ندارد و خریدار در واقع ماده خالص خریداری می‌کند، بسیار مورد توجه است. اما باید در نظر داشت که امروزه دیسپرس‌کننده‌هایی نیز تولید می‌شوند که ذاتاً و بدون اضافه کردن آب به صورت مایع هستند، که البته انتخاب هر نوع دیسپرس‌کننده باید با توجه به شرایط تولید و با نظر کارشناس انجام گیرد. برخی دیسپرس‌کننده‌های مایع موجود در بازار در واقع همان دیسپرس‌کننده های پودری به صورت محلول هستندکه برخی شرکت ها با توجه به شرایط کاری خود استفاده از آنها را ترجیح می‌دهند.
اما آنچه در مورد دیسپرس‌کننده‌ها باید مد نظر قرار بگیرند، آن است که برخی از دیسپرس‌کننده‌ها علاوه بر خاصیت دیسپرس‌کنندگی خاصیت یکنواخت‌کنندگی و آنتی‌اولیگومری هم دارند. (الیاف پلی‌استر تقریبا ۵/۰ درصد دارای اجزایی است با وزن مولکولی کم هستند که به آنها اصطلاحاً اولیگومر می‌گویند. الیگومرها در دمای تقریباً ۱۰۰ درجه سانتی‌گراد به صورت کریستال در می‌آیند که غیر محلول در آب هستند و به آسانی با رنگزای دیسپرس رنگرزی می‌شوند و در دمای زیر ۱۰۰ درجه بر روی سطح کالا رسوب می‌کند که این رسوبات باعث کاهش ثبات شستشویی و سایشی و زیر دست خشن و نامطلوب می‌شود.)
کریر
به دلیل آنکه الیاف پلی‌استر آبگریز هستند و همچنین در زنجیرهای مولکولی پلی‌استر گروهای فعال آن چنانی مشاهده نمی‌شود. رنگرزی پلی‌استر در شرایط معمول الیاف دیگر قابل انجام نیست. بنابراین برای رنگرزی پلی‌استر از روش‌های متداول رنگرزی دیگر الیاف نمی‌توان استفاده کرد. بهترین روش برای رنگرزی پلی‌استر رنگرزی آن در درجات حرارتی بالای جوش است، که تحقیقات بهترین دما را ۱۳۰ درجه سانتی‌گراد می‌داند. اما گاهاً بنا به دلایلی از جمله محدودیت‌های ابعادی پارچه، مخلوط بودن آن با سایر الیاف که دمای ۱۳۰ درجه سبب آسیب‌زدن به جزء دیگر شود و یا گاهاً در مخلوط‌ها به دلیل شید بسیار روشن رنگ که شاید از لحاظ اقتصادی در تولید، رنگرزی پارچه در دمای ۱۳۰ درجه و مصرف انرژی و زمان به صرفه نباشد، ناچار هستیم در درجات حرارتی پایینتر رنگرزی را انجام دهیم. برای جبران درجه حرارت پایین به جهت رسیدن به شید مورد نظر استفاده از موادی به نام کریر ضروری است.
کریرها ساختارهای متفاوتی دارند و بسته به نوع ساختار گاهاً فرار نیز هستند. کریرها با دو مکانیزم عمل می‌کنند. اولی کریرهایی که در آب حل می‌شوند و به فرم محلول در آب به کانال‌های الیاف نفوذ می‌کنند و فواصل بین زنجیری را افزایش می‌دهند و به همین دلیل سبب نفوذ آسان‌تر رنگزای دیسپرس به لیف می‌شوند.
دومی‌کریرهایی که در آب نامحلولند و به صورت فیلمی یا لایه‌ای اطراف الیاف را احاطه می‌کنند. این لایه قادر است رنگزای پلی استر را در خود حل کند و با این کار رنگزا راحت‌تر به لیف نفوذ می‌کند.
پس از کار با کریر حتما بایستی کریر از پارچه کاملاً خارج شود چرا که بقایای آن در لیف سبب کاهش ثبات نوری حتی تا ۲ درجه اسکیل آبی می‌شود. به همین دلیل عملیات شستشوی بعد از رنگرزی در دمای ۷۰ درجه بسیار حائز اهمیت است.
رنگزاهایی که برای رنگزری با کریر مناسبند رنگزاهای Low Energy و Medium Energy هستند و بهتر است در زمانی که به دلایلی ناچار به استفاده از کریر هستیم از این دو نوع رنگزای دیسپرس استفاده شود که نتیجه درستی حاصل شود.
امروزه از نوع خاصی از کریرها نیز به جهت ایجاد یکنواختی در دمای ۱۳۰ درجه استفاده می‌شود، اما آنچه باید حتماً مورد توجه قرار بگیرد مقدار کریر است چون مانند بسیاری از مواد تعاونی استفاده زیاد از کریر خاصیت عکس دارد و باعث کاهش عمق رنگی می‌شود.
ضد کف
در بسیاری از عملیات به دلیل حرکت پارچه و یا مواد مورد استفاده کف در سیستم ایجاد می‌شود، البته وجود کف در بسیاری موارد سبب بهبود عملیات می‌شود اما این کف گاهاً به قدری زیاد است که سبب ایجاد مشکل در عملیات می‌گردد. در چنین مواقعی استفاده از یک ضدکف مناسب بسیار کمک کننده است. همچنین در حین عملیات چاپ وجود کف سبب ایجاد اشکالاتی در چاپ می‌شود. لذا استفاده از ضدکف در خمیر چاپ نیز گاهاً مورد نیاز است. در همه موارد ذکر شده باید از ضدکفی مناسب با توجه به شرایط استفاده شود.
در سیستم رنگرزی اگر رنگرزی به صورت رمق‌کشی و در دمای بالا انجام می‌شود حتما باید از ضد کفی که توانایی تحمل دمای بالا را داشته باشد، استفاده کرد. این موضوع معمولاً در دیتاشیت مواد ذکر شده است. استفاده از ضدکف در خمیر چاپ هم باید به گونه‌ای باشد که سبب گرفتگی شابلون در حین چاپ نشود.
ضد شکستگی
پارچه‌هایی با احتمال شکستگی، یا باید به صورت عرض باز مورد عملیات قرار می‌گیرند که این حالت ایده‌آل‌ترین است و یا اگر ناچار به عملیات طنابی هستیم از موادی استفاده کنیم که تا حد زیادی امکان شکستگی پارچه را کاهش دهد. ضدشکست‌ها موادی هستند از نوع روان‌کننده. این مواد سبب کاهش اصطکاک و لیز خوردن لایه‌های پارچه بر روی هم می‌شوند. بنابراین در حالتی که پارچه به صورت طنابی در دستگاه در حرکت است، به جهت همین خاصیت لیزخوردگی، لایه‌های پارچه مدام از روی هم لیز می‌خورند و بنابراین احتمال شکستگی روی پارچه در یک محل، به دلیل جابه‌جایی محل تاخوردگی، به شدت پایین می‌آید.
از انواع پارچه‌هایی که احتمال شکستگی بالایی حین عملیات دارند می‌توان به برخی پارچه‌ها از جنس پلی‌استر نظیر مخمل و یا شانل و انواع پارچه‌های ۱۰۰% ویسکوز اشاره کرد. برخی از این پارچه‌ها علاوه بر ضدشکستگی گاهاً نیازمند برخی عملیات آماده‌سازی فیزیکی نیز هستند.
نفوذدهنده
از نفوذدهنده‌ها برای خیس‌کردن پارچه و در نتیجه جذب بهتر آب و رنگ در عملیات‌های مختلف نساجی استفاده می‌شود. مثلاً در هنگام پخت پارچه‌ی پنبه‌ای به دلیل خام‌بودن پارچه، زمانی طول می‌کشد تا آب به پارچه نفوذ کند و خیس شود. نفوذدهنده‌ها با کاهش کشش سطحی آب، سبب نفوذ سریع‌تر آب به داخل پارچه می‌شوند. بنابراین در عملیات‌های مختلف قابل استفاده هستند. اما در مورد عملیات‌های مداوم و یا نیمه مداوم که پارچه باید در مدت زمان بسیار کوتاهی به مواد آغشته شود، استفاده از نفوذدهنده‌ها بسیار ضروری است. در عملیات‌هایی که به صورت رمق‌کشی انجام می‌شود به دلیل آنکه پارچه زمان لازم برای ترشدن را دارد، استفاده از نفوذدهنده می‌تواند وابسته به شرایط کالا و عملیات باشد. اما در عملیات مداوم و نیمه مداوم که بخش آغشته‌سازی به صورت مداوم انجام می‌شود، حتماً ملزم به استفاده از نفوذدهنده‌ها هستیم تا عملیات جذب رنگ و مواد به شکل سریعی انجام بگیرد و به نتیجه مطلوب برسیم.
منبع: نساجی موفق